Świadczenie pielęgnacyjne

Świadczenie pielęgnacyjne jest świadczeniem pieniężnym, o które mogą ubiegać się osoby, które nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu podjęcia opieki nad poważnie niepełnosprawnym członkiem rodziny.

Wysokość świadczenia pielęgnacyjnego

Przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego nie jest uzależnione od kryterium dochodowego rodziny.

 Od dnia 1 stycznia 2023 r.  świadczenie pielęgnacyjne wynosi 2458 zł.

Kto otrzyma świadczenie pielęgnacyjne?

Zgodnie z zapisami ustawy, świadczenie pielęgnacyjne przysługuje:

• matce albo ojcu,
• opiekunowi faktycznemu dziecka,
• osobie będącej rodziną zastępczą spokrewnioną (dziadkowie, rodzeństwo)
• innym osobom, na których zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ciąży obowiązek alimentacyjny (wstępni, zstępni, rodzeństwo), z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności,

jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji, albo legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności lub orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji (wydanym przez organ rentowy np. ZUS, KRUS).

Jeżeli o świadczenie pielęgnacyjne ubiegają się rolnicy, małżonkowie rolników bądź domownicy, świadczenia te przysługują odpowiednio:

• rolnikom w przypadku zaprzestania prowadzenia przez nich gospodarstwa rolnego;
• małżonkom rolników lub domownikom w przypadku zaprzestania prowadzenia przez nich gospodarstwa rolnego albo wykonywania przez nich pracy w gospodarstwie rolnym.

Zaprzestanie prowadzenia gospodarstwa rolnego lub zaprzestanie wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym potwierdza się stosownym oświadczeniem złożonym pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. 

Zaznaczyć należy, iż samo posiadanie lub własność gospodarstwa rolnego nie stanowi przeszkody w uzyskaniu prawa do świadczenia pielęgnacyjnego.  Istotnym jest, czy występuje całkowita niemożność pracy w gospodarstwie rolnym z racji sprawowania opieki - czyli niemożność wykonywania pracy fizycznej w gospodarstwie, brak możliwości zarządzania nim (prowadzenie gospodarstwa rolnego może polegać tylko na zarządzaniu), a tym samym osiągania z niego dochodu.

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje również osobom innym niż spokrewnione w stopniu pierwszym z osobą wymagającą opieki, na których zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ciąży obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności. Przepisy stanowią, że świadczenie pielęgnacyjne przysługuje tym osobom wówczas, gdy spełnione są łącznie następujące warunki:

• rodzice osoby wymagającej opieki nie żyją, zostali pozbawieni praw rodzicielskich, są małoletni lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• nie ma innych osób spokrewnionych w pierwszym stopniu, są małoletnie lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• nie ma rodziców, opiekunów faktycznych dziecka lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności

W orzecznictwie sądów administracyjnych prezentowany jest pogląd -  lecz nie jest on niestety powszechnie przyjęty przez sądy - że nawet jeśli osoba spokrewniona w pierwszym stopniu nie legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, ale obiektywnie nie jest w stanie sprawować opieki, na przykład syn nie jest w stanie opiekować się matką z powodu swego stanu zdrowia, świadczenie pielęgnacyjne może przysługiwać wnuczce. Więcej na ten temat poniżej w części Ważne wyroki sądów w sprawach o świadczenie pielęgnacyjne

Zarejestrowanie w powiatowym urzędzie pracy jako osoba poszukująca pracy lub posiadanie statusu bezrobotnego nie ma wpływu na uprawnienie do świadczenia pielęgnacyjnego.

Ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego 

Prawo do świadczenia pielęgnacyjnego ustala się na czas nieokreślony, chyba że orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawności zostało wydane na czas określony. W przypadku wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub orzeczenia o stopniu niepełnosprawności na czas określony prawo do świadczenia pielęgnacyjnego ustala się do ostatniego dnia miesiąca, w którym upływa termin ważności orzeczenia.

Jeżeli w okresie trzech miesięcy, licząc od dnia wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub orzeczenia o stopniu niepełnosprawności (chodzi tutaj o dzień wydania orzeczenia decyzją organu, bądź dzień uprawomocnienia wyroku - w przypadku, gdy od decyzji było złożone odwołanie), zostanie złożony wniosek o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, prawo to ustala się począwszy od miesiąca, w którym złożono wniosek o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności.

W razie zbiegu uprawnień do świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego lub zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie z dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów przysługującego więcej niż jednej osobie sprawującej opiekę nad osobą lub osobami wymagającymi opieki przyznaje się tylko jedno świadczenie osobie, która pierwsza złożyła wniosek.

Kiedy świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje?

Świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje jeżeli:

• osoba sprawująca opiekę: 
  • ma ustalone prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, świadczenia pielęgnacyjnego lub zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie z  dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów; w przypadku zbiegu prawa do tych świadczeń, przysługuje jedno z nich wybrane przez osobę uprawnioną – patrz niżej dział Z praktyki Ośrodka Poradnictwa SPES
  • ma ustalone prawo do emerytury, renty, renty rodzinnej z tytułu śmierci małżonka przyznanej w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego, renty socjalnej, zasiłku stałego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego lub rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego,

natomiast zgodnie z obecną linią orzecznictwa sądów administracyjnych, osoba pobierająca świadczenie emerytalno  – rentowe ma prawo wyboru świadczenia – i jeśli chce pobierać świadczenie pielęgnacyjne, powinna zawiesić pobieranie emerytury/renty.

• osoba wymagająca opieki:
  • pozostaje w związku małżeńskim, chyba że współmałżonek legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności (chodzi o sytuacje, gdy o świadczenie pielęgnacyjne ubiega się inna osoba niż współmałżonek.
  • została umieszczona w rodzinie zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej spokrewnionej, rodzinnym domu dziecka albo, w związku z koniecznością kształcenia, rewalidacji lub rehabilitacji, w placówce zapewniającej całodobową opiekę, w tym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, z wyjątkiem podmiotu wykonującego działalność leczniczą, i korzysta w niej z całodobowej opieki przez więcej niż 5 dni w tygodniu;
• na osobę wymagającą opieki:
  • inna osoba ma ustalone prawo do wcześniejszej emerytury;
  • jest ustalone prawo do dodatku do zasiłku rodzinnego z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, prawo do świadczenia pielęgnacyjnego lub prawo do zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie z dnia 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów;
  • inna osoba jest uprawniona za granicą do świadczenia na pokrycie wydatków związanych z opieką, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.

Świadczenie pielęgnacyjne a składka emerytalno-rentowa

Wraz z wypłatą świadczenia pielęgnacyjnego odprowadzana jest składka emerytalno-rentowa, która umożliwia nabycie uprawnień emerytalnych osobom pobierającym świadczenie pielęgnacyjne. Składka jest opłacana przez wójta, burmistrza lub prezydenta miasta przez okres niezbędny do uzyskania okresu ubezpieczenia (składkowego i nieskładkowego) odpowiednio 20-letniego przez kobietę i 25-letniego przez mężczyznę. Podstawę wymiaru składki stanowi kwota pobieranego świadczenia.

Osoby, które pobierają świadczenie pielęgnacyjne i osiągnęły wiek emerytalny nie mają obowiązku rezygnacji z świadczenia i przechodzenia na emeryturę. Ustawa o świadczeniach rodzinnych nie nakazuje osobie otrzymującej świadczenie pielęgnacyjne złożenia wniosku o emeryturę. Tym samym, organ wypłacający świadczenie pielęgnacyjne nie może żądać od opiekuna wystąpienia do ZUS o ustalenie prawa do emerytury.  To do potencjalnego emeryta należy decyzja, kiedy chce skorzystać z uprawnień emerytalnych, czy od osiągnięcia wieku emerytalnego, czy też później - ma to przecież wpływ na wysokość emerytury.

Przez ustalone prawo do emerytury należy rozumieć decyzję przyznającą  świadczenie, a ta zostanie wydana po uprzednim złożeniu wniosku o emeryturę. Jeśli osoba pobierająca świadczenie pielęgnacyjne nie złoży wniosku o emeryturę, to nie ma ustalonego prawa do emerytury, a tym samym świadczenie pielęgnacyjne wciąż  jej przysługuje na dotychczasowych zasadach, pomimo osiągnięcia wieku  emerytalnego. 

Prawo do zasiłku dla bezrobotnych i świadczenia przedemerytalnego

Osoby, które pobierały świadczenie pielęgnacyjne, w przypadku śmierci osoby nad którą sprawowały opiekę otrzymają zasiłek dla bezrobotnych lub świadczenie przedemerytalne. Były opiekun może, po zarejestrowaniu się w urzędzie pracy, starać się o zasiłek dla bezrobotnych, o ile udowodni, że otrzymywał świadczenie pielęgnacyjne przez minimum rok w ciągu 18 miesięcy poprzedzających rejestrację w urzędzie.
Po zaprzestaniu pobierania zasiłku dla bezrobotnych były opiekun może otrzymać świadczenie przedemerytalne, jeśli będzie miał do dnia w którym ustało prawo do świadczenia pielęgnacyjnego skończone 55 lat w przypadku kobiety lub 60 lat w przypadku mężczyzny oraz będzie legitymował się wynoszącym 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny okresem odprowadzania składek emerytalnych. Warunkiem jest też pobieranie świadczenia pielęgnacyjnego przez minimum rok oraz zgłoszenie się do urzędu pracy w terminie do 60 dni od dnia  utraty prawa do świadczenia. 

Ważne wyroki sądów w sprawach o świadczenie pielęgnacyjne 

Świadczenie pielęgnacyjne a data powstania niepełnosprawności

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia  21 października 2014 r., sygn. akt: K 38/13 stwierdził, że art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych w zakresie, w jakim różnicuje prawo do świadczenia pielęgnacyjnego osób sprawujących opiekę nad dorosłą osobą niepełnosprawną ze względu na moment powstania niepełnosprawności, jest niezgodny z art. 32 ust. 1 Konstytucji. Skutkiem tego orzeczenia nie jest jednak uchylenie art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych, ani uchylenie decyzji przyznających świadczenia, ani wykreowanie „prawa” do żądania świadczenia dla opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych, jeżeli niepełnosprawność podopiecznych nie powstała w okresie dzieciństwa. Ustawodawca ma natomiast obowiązek poprawić stan prawny w tym zakresie i przywrócić równe traktowanie opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych.  

Trybunał nie podważył założenia, że okres życia, w którym pojawia się niepełnosprawność, może mieć związek z oceną posiadania przez daną osobą majątku pozwalającego na samodzielne zapewnienie sobie godziwej egzystencji, jednak dotychczasowy sposób zastosowania przez ustawodawcę tego kryterium prowadził do arbitralnego zróżnicowania w obrębie tej samej grupy podmiotów podobnych. Trybunał wskazał, że ustawodawca zobowiązany jest precyzyjnie określić racjonalne przesłanki, od których uzależni zróżnicowany poziom świadczenia dla opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych. Za punkt wyjścia musi jednak przyjąć jednakowe traktowanie takich opiekunów niezależnie od istniejącego już w ustawie preferencyjnego traktowania opiekunów niepełnosprawnych dzieci.

W praktyce niestety gminy jako organy I instancji nadal stosują art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych twierdząc, że przepis ten nadal obowiązuje, ponieważ Trybunał Konstytucyjny nie stwierdził utraty jego mocy, a ustawodawca nie dokonał zmiany w ustawie.  W razie uzyskania decyzji odmownej z powodu momentu powstania niepełnosprawności osoby podlegającej opiece, koniecznie należy złożyć odwołanie i z reguły organ II instancji, czyli samorządowe kolegium odwoławcze, nie stosuje już niekonstytucyjnego przepisu, a z pewnością przepisu tego nie zastosuje wojewódzki sąd administracyjny, jeśli wpłynie skarga na decyzję samorządowego kolegium odwoławczego.  Linia orzecznicza sądów administracyjnych obecnie jest w tym zakresie jednolita i korzystna dla opiekunów.

Przykładowo, Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 26 kwietnia 2019 r., sygn. akt I OSK 8/19 stwierdził, że należy opowiedzieć się za niedopuszczalnością wydania orzeczenia sądowego oraz decyzji administracyjnej w oparciu o przepis, który Trybunał uznał za niezgodny z Konstytucją RP. Podkreślić jednocześnie trzeba, że powyższy wyrok Trybunału Konstytucyjnego jest wyrokiem zakresowym, a zatem nie wywołuje on prostego skutku, określonego w art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji RP, a więc utraty mocy obowiązującej zakwestionowanej regulacji prawnej. Tym niemniej powoduje on konieczność zrekonstruowania normy prawnej w oparciu o stanowione przepisy prawa, które pozostają zgodne z Konstytucją RP, przy wykorzystaniu reguł wykładni prawa, tak aby wynik tej rekonstrukcji nie był sprzeczny ze stanowiskiem wyrażonym w wyroku Trybunału. Dodać przy tym trzeba, że jedną z form bezpośredniego stosowania Konstytucji przez sądy (art. 8 ust. 2 Konstytucji RP) jest oparcie wyroku na stanowisku wyrażonym w orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego. Stosując więc taki sposób wykładni art. 17 ust. 1b ustawy o świadczeniach rodzinnych  należy przyjąć, iż w stosunku do opiekunów dorosłych osób niepełnosprawnych, których niepełnosprawność powstała nie później, niż do ukończenia 18 roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25 roku życia, przepis art. 17 ust. 1b cyt. ustawy - jako zgodny z Konstytucją - winien znaleźć zastosowanie. Natomiast w stosunku do opiekunów osób, których niepełnosprawność powstała później, kryterium momentu powstania niepełnosprawności, jako uniemożliwiające uzyskanie świadczenia pielęgnacyjnego, utraciło przymiot konstytucyjności, a zatem w odniesieniu do tych osób oceny spełnienia przesłanek niezbędnych dla przyznania świadczenia pielęgnacyjnego należy dokonywać z pominięciem tego kryterium. W rezultacie nie jest więc dopuszczalne oparcie odmowy przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na tej części przepisu art. 17 ust. 1b  ustawy o świadczeniach rodzinnych, która została uznana za niezgodną z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Tożsame stanowisko zajął Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku  dnia 21 lutego 2018 r., sygn. akt I OSK 2758/17.

Świadczenie pielęgnacyjne a pobieranie świadczeń emerytalno – rentowych przez opiekuna

Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 28 czerwca 2019 r., sygn. akt: I OSK 757/19 uznał, że narusza zasadę równości taka wykładnia art. 17 ust.5 pkt 1 lit. a)  ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (Dz.U. z 2018 r., poz.2220), która pozbawia w całości prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osoby mające ustalone prawo do emerytury (renty) w wysokości niższej niż to świadczenie. Kierując się wyrażoną w art. 8 ust. 2 Konstytucji RP zasadą bezpośredniego stosowania jej przepisów należy zatem dokonać prokonstytucyjnej wykładni art. 17 ust.5 pkt 1 lit. a) pozwalającej na realizację zasad: równości wobec prawa (art. 32 ust.1)  i sprawiedliwości społecznej (art. 2), obowiązku udzielania szczególnej pomocy rodzinom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej (art. 71 ust. 1 zdanie drugie)  i osobom niepełnosprawnym (art. 69).

Najpierw ukształtowała się linia orzecznicza, iż świadczenie pielęgnacyjne może zostać przyznane w wysokości różnicy pomiędzy pełną, ustawową  wysokością świadczenia pielęgnacyjnego a pobieraną emeryturą/rentą; czyli: opiekun pobierał świadczenie emerytalno – rentowe i część świadczenia pielęgnacyjnego.  Następnie, w 2020 r. pojawiła się nowa linia orzecznicza – która jest obecnie powszechnie stosowana przez sądy administracyjne -  iż opiekun ma prawo wyboru świadczenia. Obie linie orzecznicze opierają się na tym samym założeniu, że opiekun będący emerytem/rencistą z niższą emeryturą/rentą niż świadczenie pielęgnacyjne jak i opiekun nie będący emerytem/rencistą, powinni być traktowani tak samo pod względem wysokości uzyskiwanych świadczeń.

Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 18 czerwca 2020 r., sygn. akt: I OSK 254/20 wskazał, że warunkiem do przyznania świadczenia pielęgnacyjnego jest dokonanie przez osobę uprawnioną wyboru jednego ze świadczeń – świadczenie pielęgnacyjne czy świadczenie emerytalno – rentowe. Wybór ten można zrealizować poprzez złożenie do organu rentowego wniosku o zawieszenie prawa do świadczenia emerytalno – rentowe, co skutkować będzie wstrzymaniem jego wypłaty  – a co z kolei skutkować będzie odpadnięciem negatywnej przesłanki z art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a. Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, iż o możliwości złożenia wniosku o zawieszenie emerytury i uzależnieniu przyznania świadczenia pielęgnacyjnego od przedstawienia decyzji o wstrzymaniu jej wypłaty, organ winien stronę poinformować. Taka informacja powinna być udzielona stronie wówczas, gdy postępowanie z wniosku o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego wykaże, że zachodzą przesłanki umożliwiające uwzględnienie wniosku i jedyną przeszkodą jest pobieranie świadczenia emerytalno – rentowe. Wówczas, o ile strona doprowadzi do zawieszenia prawa do tego świadczenia, możliwe będzie płynne przejście osoby uprawnionej z systemu świadczeń emerytalnych do systemu świadczeń rodzinnych. Konieczna jest taka organizacja działań organu przyznającego świadczenia rodzinne, w koordynacji z organem emerytalno – rentowym, by nie pozostawić osoby uprawnionej bez należnego jej (niezbędnego dla życia) świadczenia nawet przez krótki czas. Tożsame stanowisko Naczelny Sąd Administracyjny zajął m.in. w wyroku  z dnia 6 maja 2022 r., I OSK 1488/21, w wyroku z dnia 13 kwietnia 2022 r., I OSK 1727/21, w wyroku z dnia 13 kwietnia 2022 r., I OSK 1270/21,  w wyroku z dnia 28 marca 2022 r., I OSK 895/21.

Co istotne, organy I instancji na wstępie co do zasady odmawiają przyznania świadczenia pielęgnacyjnego opiekunowi pobierającemu emeryturę; czasem zdarza się, że w wyniku odwołania  świadczenie pielęgnacyjne przyzna organ II instancji, czyli  samorządowe kolegium odwoławcze. Zwykle jednak konieczna jest skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego i dopiero po uchyleniu decyzji obu instancji, stosując wytyczne zawarte w uzasadnieniu wyroku, organ I instancji poucza opiekuna o prawie wyboru świadczenia. 

Jeśli zatem organ odmówi opiekunowi świadczenia pielęgnacyjnego z tej przyczyny, że opiekun ma  ustalone prawo do emerytury, renty, renty rodzinnej z tytułu śmierci małżonka przyznanej w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego, renty socjalnej, zasiłku stałego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego lub świadczenia przedemerytalnego  - warto się odwołać od takiej decyzji, z powołaniem na  powyższe wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego.  

Natomiast jak chodzi opiekuna pobierającego rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy, stan prawny uległ zmianie z dniem 9 stycznia 2020 r.  Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia  26 czerwca 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1257), sygn. akt: SK 2/17 stwierdził bowiem, że art. 17 ust. 5 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych w zakresie, w jakim stanowi, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba sprawująca opiekę ma ustalone prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy, jest niezgodny z art. 71 ust 1 zdanie drugie w związku z art. 32 ust 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis ten utracił moc obowiązującą po upływie 6 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej – czyli z dniem 9 stycznia 2020 r.

Świadczenie pielęgnacyjne z tytułu opieki nad osobą pozostającą w związku małżeńskim

Przepis art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych stanowi, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba wymagająca opieki pozostaje w związku małżeńskim, chyba że współmałżonek legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.  Zdarza się, że organy pomocy społecznej literalnie odczytują ten przepis i twierdzą, że małżonek nie może nie może pobierać świadczenia pielęgnacyjnego z racji opieki nad współmałżonkiem.

Naczelny Sąd Administracyjny w  wyroku z dnia 9 stycznia 2013 r., I OSK 1196/12 wskazał, że nie można twierdzić, iż ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach posługując się w art. 17 ust. 1 pkt 2 pojęciem "innych osób, na których zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy ciąży obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności", nie dotyczy współmałżonków.  Przepis art. 17 ust. 1 pkt 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych ma w pełni zastosowanie do będącego osobą sprawną małżonka, ubiegającego się o przyznanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej z powodu opieki nad współmałżonkiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności. Przepis art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy oświadczeniach rodzinnych winien być rozumiany w ten sposób, iż normuje on przypadki, gdy o świadczenie pielęgnacyjne z tytułu sprawowanej opieki nad osobą niepełnosprawną, pozostającą w związku małżeńskim ubiega się osoba spełniająca kryteria wskazane w ust. 1 (lub w ust. 1a), niebędąca małżonkiem zobowiązanym w pierwszej kolejności do alimentacji.

Pogląd ten jest ugruntowany w orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego– brak jest przeszkód prawnych, aby małżonek pobierał świadczenie pielęgnacyjne z racji opieki nad współmałżonkiem (przykładowo: wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego: z dnia 9 stycznia 2013 r., I OSK 1196/12; z dnia 25 stycznia 2013 r., I OSK 1899/12; z dnia 13 lutego 2013 r., I OSK 1526/12, z dnia 8 maja 2013 r., I OSK 2002/12, z dnia 20 czerwca 2013 r., I OSK 2249/12, z dnia 6 listopada 2014 r., I OSK 251/14 ).

Natomiast jak chodzi o sytuacje, gdy o świadczenie pielęgnacyjne nad osobą pozostającą w związku małżeńskim ubiega się inna osoba zobowiązana do alimentacji, niż małżonek, linia orzecznicza sądów administracyjnych nie jest jednolita.  

W orzecznictwie sądów administracyjnych prezentowany jest pogląd, iż przepis art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych rozumiany celowościowo umożliwia uzyskanie świadczenia pielęgnacyjnego osobie zobowiązanej do alimentacji niepełnosprawnego w związku ze sprawowaniem nad nim opieki, nawet jeśli niepełnosprawny pozostaje w związku małżeńskim z osobą nieposiadającą orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności, ale tylko wówczas, gdy drugi małżonek - nielegitymujący się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności - nie może tej opieki sprawować z przyczyn obiektywnych, niezależnych od niego i od jego woli, jak wiek, stan zdrowia. Niemożność sprawowania opieki nad współmałżonkiem może być wykazana również innymi dowodami dopuszczonymi w postępowaniu administracyjnym. Pierwszeństwo należy dać wykładni celowościowej oraz systemowej przepisu, uwzględniającej takie wartości konstytucyjne jak dobro rodziny  - art. 18 i art. 71 ust. 1 Konstytucji RP -  i pomoc państwa osobom niepełnosprawnym  - art. 69 Konstytucji RP -  pomijając sprzeczne z nimi wyniki wykładni literalnej.  Tak wypowiedział się Naczelny Sąd Administracyjny m.in. w wyroku z dnia z 14 lipca 2021 r. I OSK 394/21, w wyroku z dnia 9 lipca 2021 r., I OSK 1755/20,  w wyroku z dnia 25 stycznia 2021 r., I OSK 2103/20,  Wojewódzki Sąd Administracyjny w Krakowie w wyroku z dnia  23  maja 2022 r., III SA/Kr 1836/21, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Olsztynie w  wyroku z dnia 12 maja 2022 r., II SA/Ol 178/22,Wojewódzki Sąd Administracyjny w Opolu w wyroku z dnia 24 marca 2022 r., II SA/Op 21/22, Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 19 stycznia 2022 r., II SA/Po 489/21.

Odmienne stanowisko zajął niestety Naczelny Sąd Administracyjny m.in. w wyrokach z dnia z dnia 28 marca 2022 r., I OSK 1244/21, 16 marca 2022 r., I OSK 1232/21,  z dnia 23 marca 2022 r., I OSK 2298/21, z dnia z dnia 17 marca 2022 r. I OSK 1212/21, opierając się za literalnym rozumieniem przepisu art. art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych. Naczelny Sąd Administracyjny powyższych wyrokach  stwierdził, że ustawodawca uznał za konieczne, aby ocena czy osoba uprawniona w pierwszej kolejności (małżonek) nie jest w stanie wypełnić we właściwy sposób obowiązku alimentacyjnego z uwagi na stan zdrowia rozstrzygana była orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności. Ani organ ani sąd nie mają bowiem wiadomości specjalnych, które pozwoliłyby w pełni wyważyć, czy stan zdrowia danej osoby zobowiązanej do alimentacji rzeczywiście uniemożliwia sprawowanie opieki. Rygoryzm spornego przepisu, którego brzmienie jest jednoznaczne w swej treści, odpowiada celom ustawy. Uprawnienie do świadczenia pielęgnacyjnego dla krewnych podopiecznego przysługuje dopiero wówczas, gdy małżonek osoby wymagającej opieki jest niepełnosprawny w stopniu znacznym, przez co nie jest możliwe wypełnianie przez niego ustawowego obowiązku alimentacyjnego w sposób właściwy dla okoliczności faktycznych sprawy.

Aktualizacja: niestety, orzecznictwo poszło w niekorzystnym dla opiekunów kierunku. Naczelny Sąd Administracyjny podjął uchwałę z dnia 14 listopada 2022 r., sygn. I OPS 2/22, w której wskazał, jak stosować i interpretować przepisy: warunkiem przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu sprawowania opieki nad osobą pozostającą w związku małżeńskim osobie innej niż współmałżonek, jest legitymowanie się przez współmałżonka osoby wymagającej opieki orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Świadczenie pielęgnacyjne dla osoby z dalszym stopniem pokrewieństwa

Przepis art.  17 ust. 1a ustawy o świadczeniach rodzinnych stanowi, że osobom, na których ciąży obowiązek alimentacyjny, innym niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, przysługuje świadczenie pielęgnacyjne, w przypadku gdy spełnione są łącznie następujące warunki:

• rodzice osoby wymagającej opieki nie żyją, zostali pozbawieni praw rodzicielskich, są małoletni lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• nie ma innych osób spokrewnionych w pierwszym stopniu, są małoletnie lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;
• nie ma osób, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 3, lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.

W praktyce zdarza się, że osoba spokrewniona w pierwszym stopniu – na przykład syn, nie może opiekować się niepełnosprawną matką, gdyż nie pozwala mu na to stan zdrowia, a nie posiada orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności i opiekę sprawuje osoba spokrewniona w dalszym stopniu – na przykład wnuczka. Problem dotyczy tego, czy rzeczywiście osoba spokrewnioną w pierwszym lub bliższym stopniu musi legitymować się  orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, by świadczenie pielęgnacyjne z tytułu opieki mógł pobierać dalszy krewny i czy od tej reguły nie ma wyjątku.  Podobnie, jak w  przypadku  świadczenia pielęgnacyjnego z tytułu opieki nad osobą pozostającą w związku małżeńskim, gdy ubiega się o nie inna osoba zobowiązana do alimentacji, niż małżonek, linia orzecznicza sądów administracyjnych nie jest jednolita.

Naczelny Sąd Administracyjny w poniższych wyrokach (przykładowo) przyjął korzystaną dla opiekunów interpretację powyższego przepisu – możliwe jest przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego w sytuacji, gdy osoba zobowiązana w pierwszej kolejności do sprawowania opieki nad niepełnosprawnym sama nie legitymuje się wprawdzie orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, ale obiektywnie nie jest zdolna tego obowiązku wypełnić, a zrealizować tę pomoc jest w stanie - niejako w jej zastępstwie - osoba zobowiązana w dalszej kolejności do alimentacji na rzecz osoby wymagającej opieki:   

• wyrok z dnia  6 października 2021 r., I OSK 530/2: wybranie przez ustawodawcę z kręgu osób zobowiązanych do alimentacji wyłącznie osób wskazanych w art. 17 ust. 1a  i uniemożliwienie przyznania świadczenia pielęgnacyjnego innym osobom zobowiązanym do alimentacji może – w okolicznościach konkretnej sprawy – prowadzić do naruszenia konstytucyjnej zasady równości i sprawiedliwości społecznej  - art. 2 Konstytucji RP , a także godzić w konstytucyjny nakaz ochrony i opieki nad rodziną - art. 18 Konstytucji RP. Wnuczka wnioskująca o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego w związku z opieką nad niepełnosprawną babką, w wyjątkowych sytuacjach, może zostać uznana za osobę uprawniona do takiego świadczenia. Brak orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności osób, na których spoczywa w pierwszej kolejności obowiązek alimentacyjny względem niepełnosprawnego członka najbliższej rodziny, nie wyczerpuje sytuacji uprawniających wnuczkę do uzyskania świadczenia pielęgnacyjnego. Obowiązek alimentacyjny po stronie wnuczki powstaje bowiem także wówczas, gdy osoby zobowiązane do alimentacji w pierwszej kolejności nie będą w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi lub gdy uzyskanie od nich na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania będzie niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami. Powodami, które mogą być uznane za uniemożliwiające obiektywne sprawowanie opieki są chociażby wiek i stan zdrowia osoby zobowiązanej, czy rodzaj niepełnosprawności podopiecznego.
• wyrok z dnia 7 maja 2020 r. I OSK 2831/19: rozstrzygnięcie o świadczeniu pielęgnacyjnym powinno uwzględniać, że formalnego ograniczenia wynikającego z art. 17 ust. 1a ustawy o świadczeniach rodzinnych, nie można stosować w sytuacji, gdy preferowany przez ustawodawcę opiekun z obiektywnych względów (z racji wieku i stanu zdrowia oraz rodzaju niepełnosprawności podopiecznego) nie może realizować swych obowiązków, a obowiązki te realizuje inna siostra. Formalistyczna wykładnia omawianych przepisów mogłaby doprowadzić do pozbawienia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego jedynej osoby mogącej faktycznie sprawować opiekę nad niepełnosprawnym. Byłoby to sprzeczne z konstytucyjną zasadą sprawiedliwości społecznej oraz wynikającą z art. 71 ust. 1 Konstytucji RP zasadą szczególnej pomocy władz publicznych rodzinom w trudnej sytuacji materialnej i społecznej.
• wyrok z  dnia 21 czerwca 2017 r., I OSK 829/16: w sytuacji, gdy matka osoby niepełnosprawnej wymagającej opieki nie żyje, zaś 62-letni ojciec, który po wypadku nigdy nie odzyskał pełnej sprawności przebywa czasowo za granicą oczywistym jest, że wykluczona jest możliwość sprawowania opieki przez ojca. Literalna wykładnia omawianych przepisów prowadzi do pozbawienia osób faktycznie sprawujących opiekę, a zobowiązanych do alimentacji w dalszej kolejności (siostra), prawa do świadczenia alimentacyjnego. Akceptacja takiej wykładni prawa naruszałaby  konstytucyjne zasady sprawiedliwości społecznej, nakaz ochrony i opieki nad rodziną, jak również wynikający z art. 71 ust. 1 Konstytucji, nakaz szczególnej pomocy władz publicznych rodzinom w trudnej sytuacji materialnej i społecznej.

W orzecznictwie Naczelnego Sądu Administracyjnego obecne jest niestety również odmienne stanowisko - jeżeli osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z niepełnosprawnym wymagającym opieki, nie legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, nie jest możliwe przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego osobie spokrewnionej w dalszym stopniu. Ograniczenie dostępu do świadczenia w oparciu o kryteria zobiektywizowane nie może zostać uznane za naruszenie zasady równości i sprawiedliwości społecznej będącej zasadą wynikającą z przepisów Konstytucji RP. Zapewnia ono bowiem dostęp do świadczenia wszystkim osobom będącym w takiej samej sytuacji faktycznej i jako takie nie ma także charakteru dyskryminującego. Ani organ ani sąd nie mają wiadomości specjalnych, które pozwoliłyby w pełni wyważyć, czy stan zdrowia danej osoby zobowiązanej do alimentacji rzeczywiście uniemożliwia sprawowanie opieki. Tak wypowiedział się Naczelny Sąd Administracyjny między innymi w wyrokach: z dnia 17 marca 2022 r.,I OSK 1622/21, z dnia 2 lutego 2022 r., I OSK 1027/21, z dnia 26 stycznia 2022 r., I OSK 910/21.

Aktualizacja: niestety, orzecznictwo poszło w niekorzystnym dla opiekunów kierunku. Naczelny Sąd Administracyjny podjął uchwałę z dnia 14 listopada 2022 r., sygn. I OPS 2/22, w której wskazał, jak stosować i interpretować przepisy:  warunkiem przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osobom innym niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, jest legitymowanie się przez rodziców osoby wymagającej opieki, osoby spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.